โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ ความเจ็บป่วยด้านจิตใจที่ถูกมองข้าม

‘โรคซึมเศร้า’ เป็นโรคทางจิตเวชที่มีมานานแล้ว และเกิดได้กับคนทุกเพศทุกวัย โดยผู้สูงอายุเป็นกลุ่มที่มีโอกาสเกิดโรคซึมเศร้าได้มากกว่าวัยอื่น แต่สังคมไทยเพิ่งจะมาให้ความสำคัญกับโรคนี้เมื่อไม่กี่ปีที่ผ่านมา ซึ่งคนส่วนใหญ่มักจะเข้าใจว่า โรคซึมเศร้าเป็นอารมณ์ความรู้สึกที่เกิดจากการความผิดหวังหรือสูญเสียเท่านั้น ไม่ได้มองว่าเป็นโรคร้ายแรง โดยเฉพาะกลุ่มผู้สูงอายุที่เกิดมาในยุคที่ยังไม่มีการพูดถึงโรคซึมเศร้ามากเท่าในปัจจุบัน

แต่การไม่รู้หรือไม่ตะหนักถึงการมีอยู่ของโรคซึมเศร้า ก็ไม่ได้ทำให้ผู้สูงอายุหลุดพ้นจากการเป็นโรคซึมเศร้าได้ โดย รศ.ดร.อรัญญา ตุ้ยคัมภีร์ รองคณบดีคณะจิตวิทยา จุฬาลงกรณ์ ได้กล่าวถึงโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุว่า มีความเหมือนและต่างกับโรคซึมเศร้าในวัยหนุ่มสาว สิ่งที่เหมือนคือพฤติกรรม ความคิด และอารมณ์ที่มีการเปลี่ยนแปลง สะเทือนใจง่าย มีความรู้สึกไม่อยากมีชีวิตอยู่ ซึ่งอาจนำพาไปสู่การทำร้ายตัวเองได้

ส่วนสิ่งที่ต่างคือ การแสดงออก ด้วยความที่คนหนุ่มสาวยุคนี้มีความเข้าใจเกี่ยวกับโรคซึมเศร้าอยู่บ้าง ทำให้พอจะยอมรับโรคนี้ได้และพาตัวเองไปรับการรักษาที่ถูกต้อง ในทางกลับกัน อาการช่วงแรกๆ ของผู้สูงอายุจะสังเกตได้ยาก คนใกล้ชิดอาจเข้าใจว่าเป็นอาการหงุดหงิดจู้จี้ของคนอายุมาก ด้านผู้สูงอายุเอง เมื่อไม่รู้จักโรคนี้มาก่อน ไม่เข้าใจภาวะที่เกิดขึ้น จึงไม่รู้ว่าต้องเข้ารับการรักษาอย่างไร สุดท้ายอาการก็จะแย่ลงไปเรื่อยๆ และมีผลกระทบต่อการดำเนินชีวิต

วันนี้ ยังแฮปปี้ จึงอยากจะพาพี่ๆ ไปรู้จักกับ ‘โรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ’ หรือ Later-Life Depression ให้มากยิ่งขึ้น เพื่อสร้างความเข้าใจในเรื่องนี้ จะได้รู้ทันการเปลี่ยนแปลงภายในร่างกาย จิตใจ และสังคมเมื่อก้าวเข้าสู่วัยเกษียณ และเพื่อจะได้หาทางป้องกันหรือดูแลรักษาโรคซึมเศร้าได้อย่างถูกวิธี

ปัจจัยที่ทำให้ผู้สูงอายุมีภาวะซึมเศร้า

โรคซึมเศร้าอาจเกิดจากพันธุกรรม ลักษณะนิสัย สภาพแวดล้อมในการใช้ชีวิต หรือการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่ในแต่ละช่วงวัย ยกตัวอย่างเช่น เมื่อก้าวเข้าสู่วัยเกษียณ ซึ่งเป็นวัยที่เกิดการเปลี่ยนแปลงมากมาย ไม่ว่าจะเป็นด้านร่างกาย จิตใจ หรือแม้แต่บทบาทในสังคม โดยทั้ง 3 ปัจจัยที่กล่าวมานี้ เป็นสาเหตุหลักที่ทำให้ผู้สูงอายุเกิดภาวะซึมเศร้าได้ง่ายกว่าคนในวัยอื่น

1.การเปลี่ยนแปลงด้านร่างกาย

เหตุที่ผู้สูงอายุบางคนป่วยเป็นโรคซึมเศร้า เนื่องจากสารสื่อประสาทในสมองทำงานผิดปกติ ทำให้เสียสมดุลทางอารมณ์ หรือมีโรคทางกายบางอย่างที่ส่งผลกระทบถึงสมอง เช่น โรคสมองเสื่อม โรคหลอดเลือดสมอง หรือแม้แต่การเจ็บป่วยที่ไม่ได้ส่งผลกระทบถึงสมองโดยตรง แต่ทำให้รู้สึกเครียดและกังวล เช่น เบาหวาน มะเร็ง โรคหัวใจ โรคไต หรืออาการปวดข้อ เป็นต้น

2.การเปลี่ยนแปลงด้านจิตใจ

หากผู้สูงอายุไม่มีสังคม ไม่มีเพื่อนคุย ต้องอยู่บ้านคนเดียว อาจทำให้เกิดความรู้สึกเหงาและโดดเดี่ยว ยิ่งถ้าคนในครอบครัวไม่มีเวลาให้ นานวันเข้า จากความเศร้าธรรมดาๆ ก็อาจพัฒนาเป็นภาวะซึมเศร้าได้ หรือการที่ผู้สูงอายุเพิ่งสูญเสียคนใกล้ชิดหรือบุคคลอันเป็นที่รักไป ผู้สูงอายุมักจะทำใจไม่ได้ และเกิดความรู้สึกไม่อยากทำอะไรหรือพบเจอใคร สิ่งเหล่านี้ล้วนเป็นสัญญาณอันตรายของการเข้าสู่ภาวะซึมเศร้า 

3.การเปลี่ยนแปลงด้านสังคม

เมื่อเกษียณแล้ว บทบาทหรือหน้าที่ที่มีต่อคนรอบข้างอาจเปลี่ยนไป ทำให้ต้องปรับตัวกับการดำเนินชีวิตแบบใหม่ ยกตัวอย่างเช่น การต้องเปลี่ยนบทบาทจากหัวหน้าครอบครัวเป็นผู้ตาม ทำให้ไม่ได้รับการยอมรับนับถือจากคนอื่นหรือคนในครอบครัวมากเท่าเมื่อก่อน ซึ่งการเปลี่ยนแปลงดังกล่าว อาจทำให้ผู้สูงอายุบางคนรู้สึกว่าตัวเองไร้ประโยชน์ ไม่มีคุณค่า และไม่อยากมีชีวิตอยู่ต่อไป

อาการของผู้สูงอายุที่มีภาวะซึมเศร้า

แล้วจะรู้ได้อย่างไรว่าเราเข้าข่ายมีภาวะซึมเศร้าแล้วหรือไม่ หากพี่ๆ หรือลูกหลานสังเกตว่า ตัวเอง คนใกล้ชิด หรือพ่อแม่ มีอาการดังต่อไปนี้นานเกิน 2 สัปดาห์ ก็มีโอกาสว่าอาจจะกำลังป่วยเป็นโรคซึมเศร้าอยู่ สิ่งที่ควรทำคือรีบไปพบแพทย์หรือจิตแพทย์ โดยอาการที่เข้าข่ายซึมเศร้ามีด้วยกันทั้งหมด 7 อาการ

1.นิ่ง พูดคุยน้อย ไม่อยากพูดคุยกับใคร

2.รับประทานอาหารน้อยลง หรือไม่รับประทานอะไรเลย

3.ไม่อยากทำอะไร เฉื่อยชา ความสนใจต่อสิ่งต่างๆ ลดลง

4.ชอบนอนเฉยๆ ชวนไปไหนก็ไม่อยากไป

5.นอนไม่หลับ หรือนอนมากเกินไปเกือบทุกวัน

6.อารมณ์แปรปรวน หงุดหงิด ฉุนเฉียว

7.บ่นว่าตัวเองเป็นภาระ รู้สึกไร้ค่า ไม่อยากมีชีวิตอยู่

การรักษาโรคซึมเศร้าในผู้สูงอายุ

หากรู้ตัวแล้วว่าตัวเองมีภาวะซึมเศร้าหรือมีอาการที่เข้าข่ายว่าจะเป็นโรคซึมเศร้า ควรไปปรึกษากับแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ เพื่อวิเคราะห์หาทางเลือกที่ดีและเหมาะสมกับเราที่สุดในการรักษา โดยการรักษาโรคซึมเศร้าแบ่งเป็น 2 วิธี ส่วนใหญ่จะใช้ทั้ง 2 วิธีในการรักษาควบคู่กันไป 

1.การรักษาทางจิตใจ

โดยการเข้าพบจิตแพทย์เพื่อพูดคุยให้คำปรึกษา ทำจิตบำบัด ปรับวิธีการคิดและทัศนคติในการใช้ชีวิต ซึ่งการรักษาด้วยวิธีนี้ จะทำให้ผู้สูงอายุมีภูมิคุ้มกัน เปลี่ยนมุมมองต่อสิ่งต่างๆ และเปิดใจยอมรับสิ่งใหม่ๆ ที่เข้ามาได้ดียิ่งขึ้น

2.การรักษาโดยการใช้ยา

วิธีนี้อาจทำให้ผู้สูงอายุมีอาการดีขึ้นในเวลาอันรวดเร็ว อย่างไรก็ตามอาจส่งผลกระทบข้างเคียงด้านอื่นๆ ด้วยเช่นกัน โดยการใช้ยาจะต้องได้รับการแนะนำจากจิตแพทย์เท่านั้น ไม่ควรซื้อยามากินเองหรือได้รับคำแนะนำจากคนอื่น เพราะหากยาไม่เหมาะสมกับสภาพร่างกายของผู้สูงอายุ อาจจะเกิดอันตรายได้

การดูแลช่วยเหลือผู้สูงอายุที่เป็นโรคซึมเศร้า

โรคซึมเศร้าสามารถสร้างความเจ็บป่วยทั้งทางกายและใจให้กับผู้สูงอายุได้เป็นอย่างมาก แต่ปัจจัยหนึ่งที่จะทำให้อาการของโรคนี้ทุเลาลง คือการดูแลเอาใจใส่จากคนในครอบครัวและคนใกล้ชิด ซึ่งการดูแลช่วยเหลือผู้สูงอายุที่เป็นโรคซึมเศร้าสามารถทำได้ ดังนี้

1.อาการเบื่ออาหาร

หากผู้สูงอายุรับประทานอาหารได้น้อยก็จะมีความเสี่ยงในการเป็นโรคขาดสารอาหารเพิ่มด้วย ดังนั้น คนในครอบครัวหรือคนใกล้ชิดจึงต้องคอยดูแลเรื่องอาหารอยู่เสมอ ทางที่ดีควรให้ผู้สูงอายุรับประทานอาหารอ่อนๆ ที่ย่อยง่าย 

2.อาการเบื่อหน่าย

ผู้สูงอายุที่ป่วยเป็นโรคซึมเศร้าจะรู้สึกเบื่อง่าย ทำให้ไม่รู้สึกอยากทำอะไรเป็นพิเศษ คนในครอบครัวหรือคนใกล้ชิดจึงควรหากิจกรรมทำร่วมกับผู้สูงอายุ กระตุ้นให้มีการตอบสนอง เพื่อลดความเบื่อหน่ายลง

3.อาการนอนไม่หลับ

หากผู้สูงอายุมีอาการนอนไม่หลับในตอนกลางคืน คนในครอบครัวหรือคนใกล้ชิดอาจแนะนำให้ผู้สูงอายุเปิดเพลงที่เขาชอบ โดยเพลงดังกล่าว ควรมีจังหวะช้าๆ นุ่มนวล เพื่อสร้างความผ่อนคลาย

4.อาการหงุดหงิดฉุนเฉียว

การที่ผู้สูงอายุมักจะหงุดหงิดง่าย เพราะไม่สามารถทำอะไรได้เองเหมือนแต่ก่อน คนในครอบครัวหรือคนใกล้ชิดอาจชวนพูดคุยถึงปัญหาที่เผชิญหน้าอยู่ คอยรับฟัง และให้กำลังใจเสมอๆ 

5.อาการไม่อยากมีชีวิตอยู่ต่อ

ผู้สูงอายุที่มีอาการแบบนี้ จะมองว่าตัวเองไร้ค่า เป็นภาระของคนอื่น และอาจถึงขั้นทำร้ายร่างกายตัวเอง คนในครอบครัวและคนใกล้ชิดควรปรึกษากับจิตแพทย์ คอยอยู่ข้างๆ และดูแลอย่างใกล้ชิด ไม่ควรปล่อยให้อยู่คนเดียว

ดังที่กล่าวแล้วว่าโรคซึมเศร้ามีโอกาสเกิดขึ้นกับกลุ่มผู้สูงอายุมากกว่ากลุ่มคนวัยอื่น ดังนั้น จึงควรหมั่นสังเกตอยู่เสมอ ว่าตัวผู้สูงอายุเองและคนใกล้ชิดมีพฤติกรรมที่เข้าข่ายภาวะซึมเศร้าหรือไม่ จะได้ป้องกันหรือรักษาได้ทันท่วงที

อ้างอิง
เตรียมใจรับมือ ซึมเศร้า เมื่อสูงวัย – จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (chula.ac.th)
สังเกตได้อย่างไร ผู้สูงอายุมีภาวะซึมเศร้า | โรงพยาบาลเปาโล - Paolo Hospital
โรคซึมเศร้าโดยละเอียด | คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลรามาธิบดี มหาวิทยาลัยมหิดล (mahidol.ac.th)